In Europa woedde een Turkse rage, en wij plukken daar de vruchten van.
Afgelopen week was het Cumhuriyet Bayramı, de Turkse nationale feestdag. Een mooie gelegenheid om in Sanssouci eens aandacht te besteden aan de turqueries, de Turkse rage in de Europese kunst. Want die was er!
Eeuwenlang was het Turkse rijk een bron van angst geweest. Nadat de woeste ruiters uit het oosten zich tot de islam hadden bekeerd, stichtten ze een rijk dat grote delen van Azië, Afrika en Europa besloeg. Tot twee keer toe belegerden ze Wenen! De schrik sloeg veel Europeanen om het hart: zuchten we straks allemaal onder het islamitisch juk?
Maar intussen waren de kansen gekeerd. Oostenrijk en andere christelijke staten drongen Turkije steeds verder terug. Nu werd dit exotische land een bron van fascinatie. In Europese kunst – schilderijen, literatuur, muziek – wordt het land als ruw en barbaars, maar ook als spannend en exotisch uitgebeeld.
We horen in deze Sanssouci verschillende van die aspecten terug. De harem of het serail was een geliefde plek van handeling. We kennen natuurlijk Mozarts Die Entführung aus dem Serail, en vanzelfsprekend horen we daar een fragment van. Maar we horen ook het ballet Les fêtes du Séraïlles van Christian Cannabich, een componist die Mozart wezenlijk beïnvloed heeft. Bij de Belgische Fransmans André Grétry is de karavaan de plaats van handeling, terwijl Gluck ons meeneemt naar de bedevaart op Mekka.
In westerse opera’s en dergelijke wordt Turkse muziek altijd voorgesteld als wilde marsmuziek met veel trommels en ander slagwerk. Dat komt door de militaire muziek van de janitsaren. Maar de Turken kenden ook heel andere muziek. De klassieke Turkse muziek is juist zeer subtiel. Ze gebruikt ongewone toonladders vol kwarttonen en zachte instrumenten als de fluit en de luit voeren de boventoon. Dat wisten Mozart en zijn tijdgenoten niet! Om de Turken zelf ook aan het woord te laten, draaien we – bij hoge uitzondering – ook twee stukken uit de Turkse traditie. Ze zijn gecomponeerd door sultan Selim III zelf.
Maar uiteindelijk zou ook Turkije niet onder de wereldwijd voortschrijdende verwestersing uitkomen. Sultan Mahmoed II haalde als eerste een westerse componist naar het hof van Constantinopel. De keuze viel op Giuseppe Donizetti (broer van operacomponist) Gaetano, die voortaan door het leven ging als Donizetti Pasja! Vreemd genoeg was het de militaire muziek die als eerste verwesterd werd: Donizetti moest de janitsarenmuziek gaan vervangen door westerse marsen. Daarvan horen we er twee.
Afspeellijst
- Christian Cannabich, Les fêtes du Séraïlles
- André Grétry, La caravane de Caïre (fragment)
- Wolfgang Amadeus Mozart, Die Entführung aus dem Serail (fragment)
- Selim III, Pesendide saz semaisi
- Selim III, Ney taksimi
- Giuseppe Donizetti (Paşa), Mahmoedmars
- Giuseppe Donizetti (Paşa), Mescidiye-mars
- Christoph Willibald von Gluck, “Ah! qu’il est doux de se revoir” (uit Les pèlerins de la Mecque)
- Pierre Alexandre Monsigny, Instrumentale muziek uit Aline, reine de Golconde
