En opnieuw trekken we naar Mannheim.
Al eerder brachten we in Sanssouci een bezoek aan Mannheim. Daar, aan het hof van de Keurpalts, resideerde het beste orkest ter wereld. De vele virtuozen die daarvoor werden aangetrokken componeerden vaak ook, en hun invloed op de muziekgeschiedenis is nauwelijks te overschatten. Hier in Mannheim kregen de symfonie en het concert vorm.
Vandaag concentreren we ons op de vroege Mannheimers. Op Johann Stamitz bijvoorbeeld, die algemeen als de vader van de Mannheimer School wordt beschouwd. Hij schreef talloze symfonieën – soms voor groot orkest, maar soms ook voor kleinere bezetting. Zijn orkestrale trio’s hebben maar drie stemmen: twee violen en een bas (cello en contrabas met klavecimbel; de altviool doet niet mee). Je kunt ze ook in kamermuziekbezetting uitvoeren, maar met (klein) orkest klinken ze wel beter.
Johann Stamitz (1717-1757; plaatje) schreef ook diverse soloconcerten (zij het nog niet zoveel als zijn opvolgers). Daaronder was ook één klarinetconcert. Misschien wel het allereerste in zijn soort! De klarinet was destijds een nieuw instrument en maar in een enkel orkest beschikbaar. De beslissing van het Mannheimer orkest op de klarinet standaard op te nemen is ongelofelijk belangrijk geweest. In dit concert hoor je nog de barokke voorkeur voor heldere klanken – het chalumeauregister, de diepe klank van het klarinet, wordt weinig gebruikt.
Gaat het over de Mannheimer School, dan klinkt er meestal orkestmuziek. Er werd echter ook andere muziek gemaakt. Opera’s bijvoorbeeld. En kamermuziek! Van Carl Joseph Toeschi (1731-1788) – een wat minder bekende violist aan het Mannheimer hof – horen we nu een sextet voor drie blazers en drie strijkers.
Ook Franz Xaver Richter (1707-1787) heeft in Mannheim gewerkt. Hij was echter niet zo nauw met het hof verbonden als andere Mannheimers. Toen hij er in 1747 kwam werken, had Richter al een halve carrière achter de rug, en in 1769 vertrok hij er weer. Veel vernieuwingen van Stamitz en zijn leerlingen stonden hem niet aan. Niettemin maakte Richter goed gebruik van de uitstekende infrastructuur die er op muziekgebied was. Heel bijzonder zijn zijn Zes strijkkwartetten opus 5. Ze werden geschreven in 1757. Haydn, die over het algemeen als de uitvinder van het strijkkwartet wordt beschouwd, moest toen zijn eerste kwartetten nog publiceren! Toch horen we hier al duidelijk een compositie voor vier solostrijkers. Anders dan het trio van Stamitz, dat echt wel beter klinkt met orkest, is deze muziek niet zo geschikt om met meervoudig bezette strijkers te spelen. De vijftigjarige componist zal zelf amper geweten hebben hoezeer hij zijn tijd vooruit was…
Afspeellijst
1. Johann Stamitz – Orkestraal trio in C, opus 1 nr. 1
2. Johann Stamitz – Concert voor klarinet en strijkers in Bes
3. Carl Joseph Toeschi – Sextet in Bes
4. Franz Xaver Richter – Strijkkwartet in Es, opus 5 nr. 4
